Cấu trúc thị trường là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

Định nghĩa cấu trúc thị trường

Cấu trúc thị trường (market structure) là khung phân loại các thị trường dựa trên các đặc điểm cơ bản như số lượng người mua – người bán, mức độ đồng nhất của sản phẩm, rào cản gia nhập và rời thị trường, cũng như khả năng kiểm soát giá cả của các doanh nghiệp. Những yếu tố này xác định tính cạnh tranh nội tại, hiệu quả phân bổ nguồn lực và mức độ phúc lợi xã hội trong nền kinh tế.

Cấu trúc thị trường ảnh hưởng trực tiếp đến chiến lược kinh doanh và chính sách công nghiệp: trong thị trường cạnh tranh cao, doanh nghiệp thường tập trung vào tối ưu hoá chi phí và đổi mới; ngược lại, trong thị trường thiếu cạnh tranh, quyền lực thị trường có thể dẫn đến giá cao hơn và giảm động lực cải tiến.

Các học giả kinh tế thường phân tích cấu trúc thị trường để đề xuất chính sách cạnh tranh và điều tiết giá, đảm bảo cân bằng lợi ích giữa nhà sản xuất và người tiêu dùng, đồng thời khuyến khích đầu tư dài hạn và phát triển bền vững.

Phân loại theo mức độ cạnh tranh

Cấu trúc thị trường được phân thành bốn nhóm chính dựa trên tiêu chí cạnh tranh:

• Cạnh tranh hoàn hảo (Perfect Competition)
• Độc quyền (Monopoly)
• Cạnh tranh độc quyền (Monopolistic Competition)
• Oligopoly (Thiểu số độc quyền)

Mỗi loại hình thị trường đều mang đặc trưng riêng về quyền lực thị trường, động lực định giá và hiệu quả hoạt động. Sự chuyển đổi giữa các cấu trúc này có thể xảy ra khi có thay đổi về công nghệ, chính sách pháp luật hoặc bùng nổ doanh nghiệp mới.

Cạnh tranh hoàn hảo

Thị trường cạnh tranh hoàn hảo có rất nhiều người mua và người bán độc lập, sản phẩm đồng nhất và không có bất cứ sự khác biệt hay sở thích thương hiệu nào. Người mua và người bán đều là “price taker”, nghĩa là không thể tác động đến giá thị trường và chỉ có thể chấp nhận mức giá đã được hình thành.

Điều kiện cần thiết để đạt cạnh tranh hoàn hảo bao gồm:

• Số lượng người mua – người bán rất lớn.
• Sản phẩm đồng nhất, không phân biệt chất lượng hay thương hiệu.
• Thông tin thị trường hoàn hảo, mọi bên đều nắm bắt đầy đủ về giá và chất lượng.
• Không có rào cản gia nhập hoặc rời thị trường.

Trong dài hạn, thị trường này đạt hiệu quả Pareto tối ưu: giá bằng chi phí cận biên, không có thặng dư sản xuất dư thừa và không thất thoát phúc lợi xã hội.

Độc quyền

Độc quyền xuất hiện khi chỉ có một doanh nghiệp cung cấp toàn bộ sản phẩm hoặc dịch vụ nhất định, và không có hàng hóa thay thế gần. Chính sách cấp bằng sáng chế, quy mô kinh tế lớn, hoặc kiểm soát tài nguyên thiết yếu thường tạo thành rào cản gia nhập cao, ngăn cản doanh nghiệp mới tham gia.

Đặc điểm của thị trường độc quyền:

1. Doanh nghiệp là “price maker” – có quyền đặt giá cao hơn chi phí cận biên.
2. Sản lượng sản xuất thường thấp hơn mức cạnh tranh, dẫn đến giá cao hơn và thặng dư tiêu dùng thấp hơn.
3. Thiếu động lực đổi mới và tối ưu hoá chi phí nếu không có sự giám sát hoặc điều tiết.

Ví dụ tiêu biểu bao gồm các dịch vụ tiện ích công cộng như điện, nước, hoặc bằng sáng chế dược phẩm, nơi chính phủ hoặc quy định pháp luật có thể can thiệp để kiểm soát giá và bảo vệ lợi ích người tiêu dùng (FTC – Electric Power Industry).

Cạnh tranh độc quyền

Thị trường cạnh tranh độc quyền (Monopolistic Competition) là sự kết hợp giữa đặc điểm của cạnh tranh hoàn hảo và độc quyền, với nhiều doanh nghiệp cung cấp sản phẩm tương tự nhưng có sự phân biệt về thương hiệu, chất lượng hoặc dịch vụ kèm theo. Mỗi doanh nghiệp có một mức độ quyền lực giá nhất định nhờ vào tính độc đáo của sản phẩm, nhưng vẫn chịu ảnh hưởng từ giá chung của thị trường. Hàng rào gia nhập thấp tạo điều kiện cho doanh nghiệp mới tham gia, duy trì tính cạnh tranh trong dài hạn.

Điểm đặc trưng của cạnh tranh độc quyền bao gồm:

• Đa dạng sản phẩm: Mỗi doanh nghiệp tạo ra sự khác biệt nhỏ để thu hút khách hàng.
• Quyền định giá hạn chế: Giá bán cao hơn chi phí cận biên, nhưng không vượt quá quá nhiều so với mức giá trung bình của thị trường.
• Chi phí quảng cáo và khuyến mãi: Đầu tư vào marketing để duy trì hình ảnh thương hiệu và thu hút khách hàng.

Trong dài hạn, lợi nhuận kinh tế bị đẩy xuống mức bằng không do sự gia nhập của các doanh nghiệp mới, song các doanh nghiệp vẫn tiếp tục chạy đua đổi mới, cải thiện chất lượng và dịch vụ sau bán hàng (Investopedia).

Oligopoly (Thiểu số độc quyền)

Oligopoly là cấu trúc thị trường trong đó số ít doanh nghiệp chi phối sản lượng và giá cả, dẫn đến hành vi chiến lược lẫn nhau. Các doanh nghiệp trong thị trường oligopoly thường quan tâm đến phản ứng của đối thủ khi ra quyết định định giá hoặc thay đổi sản lượng. Rào cản gia nhập cao, như chi phí cố định lớn hoặc bằng sáng chế, giúp duy trì vị thế kín cổng cao tường của nhóm doanh nghiệp chủ chốt.

Các đặc điểm chính:

• Tương tác chiến lược: Doanh nghiệp dự đoán và phản ứng với hành vi của đối thủ (mô hình Cournot, Bertrand).
• Rào cản gia nhập: Bằng sáng chế, quy mô kinh tế hoặc kiểm soát tài nguyên quan trọng.
• Đồng thuận hoặc cạnh tranh mạnh: Thỏa thuận ngầm (collusion) có thể dẫn đến giá cao hơn, nhưng cũng có thể xảy ra chiến tranh giá gây tổn thất cho toàn ngành.

Ví dụ về thị trường oligopoly bao gồm ngành hàng không, viễn thông và ô tô, nơi vài hãng lớn nắm giữ phần lớn thị phần và hợp tác hoặc cạnh tranh quyết liệt tùy theo điều kiện thị trường (Econlib).

Yếu tố xác định cấu trúc thị trường

Nhiều yếu tố quyết định cấu trúc của một thị trường, từ quy mô và số lượng doanh nghiệp đến đặc tính sản phẩm và rào cản gia nhập. Những yếu tố này tương tác lẫn nhau để hình thành môi trường cạnh tranh và ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động kinh tế.

1. Số lượng và quy mô doanh nghiệp: Thị trường có nhiều doanh nghiệp nhỏ thường cạnh tranh gay gắt hơn so với thị trường do ít doanh nghiệp kiểm soát.
2. Đặc điểm sản phẩm: Sản phẩm đồng nhất dẫn đến cạnh tranh về giá, trong khi sản phẩm phân biệt khuyến khích cạnh tranh về chất lượng và marketing.
3. Rào cản gia nhập và rời bỏ: Rào cản càng cao, cấu trúc thị trường càng ít cạnh tranh và quyền lực giá càng lớn với doanh nghiệp hiện hữu.
4. Thông tin thị trường: Thông tin hoàn hảo giúp người mua – bán ra quyết định tối ưu; thông tin bất cân xứng có thể dẫn đến thị trường “cóc” (lemon market).
5. Khả năng kiểm soát giá: Doanh nghiệp càng kiểm soát được giá, càng có khả năng tạo ra lợi nhuận kinh tế cao và ảnh hưởng đến phúc lợi xã hội.

Phân tích cụ thể các yếu tố này hỗ trợ lập chính sách cạnh tranh và điều tiết thị trường, như trong các báo cáo của OECD về cạnh tranh và chống độc quyền (OECD Antitrust).

Hành vi định giá và quyền lực thị trường

Quyền lực thị trường cho phép doanh nghiệp thiết lập giá cao hơn chi phí cận biên. Các chiến lược định giá phổ biến bao gồm giá theo chi phí cộng biên, giá theo lợi nhuận mục tiêu, và định giá phân biệt (price discrimination). Việc lựa chọn chiến lược phụ thuộc vào cấu trúc thị trường, mức độ cạnh tranh và độ co giãn cầu của sản phẩm.

Chiến lược định giá đặc thù:

• Predatory Pricing: Giảm giá tạm thời để đẩy đối thủ ra khỏi thị trường.
• Price Skimming: Bắt đầu với giá cao rồi giảm dần để khai thác phân khúc thị trường khác nhau.
• Two-Part Tariff: Kết hợp phí cố định và phí biến đổi, thường áp dụng cho dịch vụ công cộng.

Sự kết hợp giữa chiến lược giá và chi phí quảng cáo, khuyến mãi tạo nên lợi thế cạnh tranh quan trọng, nhưng cũng có thể dẫn đến hành vi lạm dụng quyền lực thị trường nếu không được kiểm soát.

Tác động đến hiệu quả và chính sách

Cấu trúc thị trường ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả kinh tế và phúc lợi xã hội. Trong cạnh tranh hoàn hảo, thị trường đạt hiệu quả Pareto, không có thất thoát phúc lợi. Ngược lại, thị trường ít cạnh tranh hơn (độc quyền, oligopoly) thường sinh ra thặng dư sản xuất và tiêu dùng thấp, đồng thời giảm động lực đổi mới.

Chính sách cạnh tranh và điều tiết giá được thiết kế nhằm khôi phục hiệu quả thị trường và bảo vệ người tiêu dùng. Các cơ quan như FTC (Mỹ) và European Commission (EU) thường áp dụng biện pháp:

• Chống độc quyền và kiểm soát hợp nhất doanh nghiệp.
• Giám sát hành vi lạm dụng quyền lực thị trường (predatory pricing, collusion).
• Xây dựng khung pháp lý tạo điều kiện cho gia nhập thị trường và đảm bảo thông tin minh bạch.

Việc điều chỉnh linh hoạt chính sách phù hợp với từng ngành và đặc điểm quốc gia giúp tối ưu hóa phúc lợi và thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Tài liệu tham khảo

• Carlton, D. W.; Perloff, J. M. (2015). Modern Industrial Organization. Pearson.
• Varian, H. R. (2014). Intermediate Microeconomics. W. W. Norton & Company.
• Tirole, J. (1988). The Theory of Industrial Organization. MIT Press.
• Investopedia. (2025). “Monopolistic Competition”. investopedia.com
• Econlib. (2025). “Oligopoly”. econlib.org
• OECD. (2025). “Competition & Antitrust”. oecd.org